“Upa tankayllu” fue ganador del Concurso Narrativa Quechua Willakuy 2018 organizado por la Cátedra Quechua de la Facultad de Letras y Ciencias Humanas, Universidad Nacional Mayor de San Marcos. Fue presentada por Yana Waychaw, estudiante de la Universidad Nacional San Cristóbal de Huamanga, su nombre Junior Núñez Lefoncio. El jurado destacó, a propósito de los cuentos ganadores, “la capacidad de representar en pocas páginas el mundo andino lo que renueva la tradición cuentística a través de una mirada andina donde la ironía, el saber, la ética, la risa aparece en forma notable.” (G.E)
UPA TANKAYLLU
Junior Núñez Lefoncio
¿Upa Tankayllu? Yuyachkanim Upa tankayllutaqa, punchun hina uqiniraq arpachanta qipikuykuspan yaykuykamusqanta, rawkankunaman quri qullqimanta sillunta watakuykuspan tukaykusqanta. Chay wata karqa barayuq tayta Mariyanu, warmichan Margaritapiwan. Paypaq tukaqmi hamurqa Upa Tankayllu.
Chay watam karqa chaska punchaw qapaq raymi killa, ñuqa maqtikullaraq kachkaptiy. Aswanqa sumaqtam rikuykurqani, allintam uyariykurqani Upa Tankayllumanta willakuykunataqa. Llumpaytam paymantaqa huk runakuna rimaqku. Chaymi niqku, Wakna suma sumaq arpa tukanampaqsi runata pampasqa Apu Llallawiman. Wakinñataqmi niqku, Manas, layqawansi achakita ruwachikamusqa chayna allin arpa tukanampaq. Manam pipas kaqtaqa yacharqanikuchu paymantaqa. Chay punchawsi tayta Mariyanu haypachisqa sillakawallunta wak Ankapa Wachananman. Manasa chaynintachu qamusqapas, aswanqa Pampas mayuntas chimparamusqa. Rikuqninkunam nirqaku:
— ¡Yaw wak Upa Tankayllum mayuta kunkankama yaykukaykamun, manaya waknaña yakupas kuyuriyllapas kuyurichinchu! —chay rimaykunam llapa llaqta runapa simimpi karqa, chayta uyariruspankum wakin barayuq masin rimaqku tayta Mariyanupa qipampi.
— ¡Wak tayta Mariyanuqa layqatam riki pusaramusqa, maychiki layqaykachiwaspanchik llalliruwasunchik!
— ¡Upallay, tayta Marduniyu! Payllachu allin tusuqkunata apamun? Ñuqapas allin tusuqkunataqa pusamuchkanim riki.
— ¡Pich llallinman Upa Tankaylluta arpa tukaypi! Payqaya risqas Huankasankusman, Laramarkaman, Kurdubaman, Karwakuchuman, Tibillusman, achka plasayuksi riki.
—Imatataq manchakunkichik?, ñuqallamantaqa allin runachataq.
— ¡Qam chayta ninki mana rikuspaykim riki!
—Kunanchiki qawasunchik allin mana allin kasqantapas. Ñuqapas pusamuchkani riki Alambrisilluta.
—Qamllachu, tayta Isiduru, ñuqapas Vilkanchusmantam riki apamuchkani arpa tukaqniyta. Aki mapas nichkaykim, wak Upa Tankaylluta allillapi sayarachinqam.
— ¿Pitataq apamuchkanki, tayta Marduniyu?
— Yana Makitam riki, Wayunkani apuwan rimaqta.
Chay punchawmi llapallan llaqta runam rimarqaku Upa Tankayllullamantaña, chaynallataq Mariyanumantapas. Imamantachá niqku chaynakunata, ñuqallapaqa allin runacham karqa tayta Mariyanuqa. Chay watam wayliya raymita pasarqa tayta Mariyanu, llapa apu tukuq runakuna nisyuta rimaptinku. Manachá qunqanqakuchu chay watata, chaymi ñuqapas mana qunqanichu, pich qunqarunman Yana Misita, Nina Chakita, Puka Pillpintuta, chaynallataq uqi ñawi Ibaristata.
Upa Tankaylluqa wak Cocas llaqtamantam karqa. Hatun karay runa, rampu maki, chaprasapa, uqi luquchayuq, yana bayita warayuq. Chayaykamurqa uqi lliklla wachakayuq, kuka kintu piskachayuq kusi kusiyllaña. Plasakuchumpi tiyaykuspanmi kukanta qawaykurqa.
—Apu Llallawi, niykuwayá imayna kanaytapas, paqarin mincha imam suyawasqanta.
— ¡Tayta Griguriyu, maynintataq chayaramurqanki? ¡Yaw! yanqachiki dispinsiruyqa suyachkasunki wak Ankapa Wachanampi. —Kusisqallaña mama Margaritaqa chaskiykurqa Upa Tankayllutaqa.
— ¡Piñamá wak Vilkanchusnintaraqa muyumuchkanqa! Chay qalawasakunaqaya upyaywampas harkamuwanmanchiki karqa.
Kara iskay chunka iskayniyuq qapaq raymi, wayliya tiyarichiy punchaw. Chay punchaw tusuqkunapas chayamurqaku sapa maysunkuman. Wakin tusuqkunam karu llaqtakunamanta chayamurqaku, chaymi sapa maysu suyaqku aqawan, kimawchakunawan. Apakuykunapas kaq sapa ayllumantam. Kusisqallañam chaskiq Tayta Mariyanu chay sutipa asiychanwan. Chay tutam sapa tusuq yachasqanta tusuq.
Wayliya tusuqkuna qawanayraykum chay tuta upallalla wasiymanta lluqsiruspay, utqayllamanña chayarurqani tayta Mariyanupa wasinmam. Chayaruptiymi kachkasqaku guiyadur akllaypi. Wakna kuchupim tiyachkasqa warmintin tayta Mariyanu, chuntamanta baranta qapikuykuspan quri qullqikunawan kaskillachisqata. Pich qunqanman waknaña sumaq tusuyta, sumaq pampayllanuchata, warakiyuchata. Upa Tankayllum wiksasapa arpachanta tiqupachaykuspam qayakuyta tukaykamurqa, Yana Misi qallaykamunampaq. Manañam musuñachu kasqa, uyarirqanim allin tususqanmanta rimasqankuta. Chay tutam kay ñawi ruruywan rikuykurqani allin tusuq kasqanta. Manam yacharqanikuchu imamanta Yana Misi nispa sutichasqankuta. Ñuqapas kayna rimaqllatam uyarirqani: misitas mikunman kasqa. Wakinmi niq: manas, yana misipa yawarnintas upyarunman kasqa. Huktañataqmi niqku achakiyuqsi, nispanku. Aswanqa ñuqaqa rikurqani pipas maypas runa hinallatam, rinrisapa runa, qitya hina yana luquchayuq taksankamalla runa.
Chaynallataqmi Nina Chakipas, Laramarka llaqtamanta hamusqa, musullaraqmi kasqa, sapatumpas pampampi irraqisniyuqraq. Paywan kuskam hamusqa Puka Pillpintu, sumaq sipascha, wikuñachapa millwanmanta walichayuq, chuqllupa chukchachan hina chukchayuq, sibada ñawicha, qallwas tuna hina puka simicha, waylischa hina tipi wiqawcha. Chaypitaqmi kasqa Ibaristapas, sumaq sumaq sipascha, kuyapachallaña uyachayuq, luwichupa sinqan hina sullaq sinqacha.
Chayna wayliya tusuqkuna qawaykusqankumantam tayta Mariyanu sayariykuspan tapurqa chaypi tiyaqkunata, pim guiadur kanampaq. Pich ninman kara huqta. Kikin Upa Tankayllum niykurqa:
—Tayta Mariyanu, llaqta masiy Yana Misiyá kachun, payqaya maypipas tusuqñam, paywan kuskachiki kanqaku Nina Chaki, warmichakunapiñataq, Ibaristawan Puka Pilpintu.
—Chayqa allinmi, tayta Griguriyu, chupapaqa warmachaykunatapasñachiki tusuchisaq.
—Ariya, chaypaqaya uchuy warmachakunatapasñachiki tusuchinki.
Chaynata uyariykuspanmi tayta Mariyanu kamachimuq sirvisiyunkunata, sapakamapaq uchuy chatuchakunapi chunkulata muyuchimunankupaq. Chayna raymikuna pasanankupaqmi hatun maqmakunapi aqakuqku, sumaq miski suramanta. Miski miski aqa kanampaq, suratam puñuchiqku pichqa utaq suqta punchaw, chaymi kaq aqaqa maychikapas upya upyakuy, apukunapas upyaruspanqa puñurunmancha. Wakcha kayninwampas tayta Mariyanuqa warmichantin aychatapas allinnintam apachimurqa, tawa llamataraqmi nakachimusqa. Chaymi alli allinta rayminta pasarurqa.
Allin tusuqkunaqa sumaqtam waqaychakuqku, manam ima mikuytapas utaq upyaytapas chaskiqkuchu mana maysuntimantaqa. Layqarunankumantam sapatumpa pampanman rudata, qasitapas hinakuqku, chayna tusuypi mana llallirachikunampaq. Sapa kapatasmi waqaychaq sumaqta tusuqkunataqa, kaqmi tusuq kapatas, arpa kapataspas. ¡Ay! maytaraq rin chay watakuna, musu kawsay, tusuqpaqa chakillanñam siqsiq.
Paqarisnintinmi pacha raypi raypicharaq barapa albasirnin rikcharichimuq kimawchawan, ¡Qarikuna umata qampiykuspayá puririmusun! Kimawchata upyaykuspankum qallaykuqku allichakuyta tusustin puririmunankupaq. Maysum pachachiq sapa tusuqta, qarikunamanmi ribusata wallqaykachiq sunaqatapas hapiykachiq chaspinampaq. Warmikunamanñataqmi llikllitata wasanman tipaykuq, chipipiriq asusinatapas, rapikunamanta ruwasqata hapiykachiq. Chay punchawkunatach mana qunqachkasaqchu wañuy patapipas, Upa Tankayllupa arpachantach uyarichkasaq, Puka Pillpintupa sapatiyayninchiki abiyuy kanqa. Allin watam chay wata karqa, puquy killa chayamuptin, tukuylla tuta paraspan, Wayunkanipi puyu tiyakuq iskay utaq kimsa punchaw hina. Taytaytam niqta uyariq kani: sichus Wayunkani urqupa umanpi puyu tiyanqa, hinaptinqa parakunqam tutantin punchawnintin. Chayraqmi tunaskunapas ñawpaq kaq puqurimurqa, sarapas parwayta yachapakuchkarqa, durasnupa rurunpas qilluyamurqa.
Chay tuta Puka Pillpintu rikurusqaymantam mana qunqanichu uyachanta, chay ñawichanta. Chayna puriramuspankum, iskay chunka tawayuq tutaykuqtam sumaq sumaqta tusupaykuspanku allichakunku atipanakuyman rinankupaq. Chaupi tutaman qallaykuq atipanakuy niñucha Qisuspa paqarimusqanta yupaychaspanku.
Yaqa chawpi tutatam lluqsiykuqku hatun qarawita qarawispanku, plasa chahawpipi tusuq. Ñataq Upa Tankayllupa arpampa waqasqanta uyarispankum, lliw wasintin riqku plasaman atipanakuy qawakuq. Ñataq sunaqas chaspiypim runakuna niqku: yaw tayta Mariyanu, qamqaya wayra hinam yaykuykunki. Upa Tankayllupa arpanqa sumaq chuyachatam waqaq. Yana Misipa sapatiyayniwanqa aswanñam pampapas kuyurikuq. Chayna sumaqta tusustinmi yupaychana wasiman yaykuykuqku niñucha yupaychaq, hatun qarawikunawan.
Bilin purtalpis
niñucha paqarimun,
ichu kirawpi
riti sawnayuq
chiri wayrapi.
Chaynata ñiñuchata yupaycharamusqankumantam chawpi plasa pampapi sumaqta tiyaykuspanku atipanakuyta qallaykuq arpa pura qarawikunawan, chaymantañataq qatiykuq tusuy maysumanta chupakama. Llallinakuypim hapiykanakuqku kupliru, tusuq kapatas, guiadur, guiadura, traskilla pura.
Chay chiqap atipanakuy qallariykunankupaqmi barayuq pura rimanakuykuqku pim ñawpaykunampaq. Qallaykurqa Upa Tankayllu chay sumaq qayakuywan. ¡Ay qayakuy! Sumaq miski uyarina. Chay tuta runaqa huntay huntaymi kakurqa. Llapa runa qawaqmi manchayrikuyllawanña kusikuqku, wakinqa ñuqa hinapas chayraqmi rikurqaku Upa Tankaylluta.
Mana maypipas rikusankutam chay tuta rikurqaku Upa Tankaylluta, Yana Misita. Hatun Alambrisillupas qawaykuspanmi tumpata mancharikurqa. Chay sumaq tunadachakunaqa mana qunqaymi; qayakuy, mallinakuy, añascha, atuqcha, maswa qatay, pampayllanu, triynaditu, pantachi, traskiyu, kaskabil, warakiyay, paskuwas. Ay maytaraq rin, rikchakapuwan chisipas kanman hinallaraqmi. Yana Misi maqtachatam tusukuyta qallakuykura, nuyusqa pampatapas husnirirachiram, chaynallataq Nina Chakipas. Guiadurakuna qallaykuptinmi Upa Tankayllu aswan sumaqta tukakaykamurqa. Mana tusuqtapas tusurachinmanmi karqa. Wayrapapas yaqa tusurunampaq hinam, mayupapas yaqa sayarunampaq hinam, parapapas yaqa paraykamunampaq hinam arpanta suma sumaqta waqaykachirqa.
Ñam pachapas raypiykamuchkaraña, hinallaraqmi atipanakuyqa kakurqa. Puka Pillpintucha tipi wiqawcha waylischa hina, maqtachata sapatiyaykurqa, chaynata qawaspankum llapa maqtikukuna qawarayaqku anka hinaña.
Arí, ñuqapas qawallarqanim ñawichallaypas utinankama, aswan sapa muyuriynimpim qawarimuwaptin sunquy kusirikuq, wañusqamanta hinam kawsariramurqani, mana wayta waytaqtapas panchirirachimurqam. Ñataq qawariykuptiymi paypas qawamuwaq sumaqllata asicharispa chay iskay chaskakuna hina kanchariq ñawichanwan. Sapa qawarimuwaptinmi sunquchallay pawaykachaq.
Allinta qawarikuptiyqa intipas hawaykutañam chipaykamuchkasqa, Puka muqumampas hayparamusqañam. Llapa raymiyuq barakunapas chunkulata muyuchimuchkasqam, quñi aqatapas aypuchkasqaku uchuy hatunman. Chaypas maypas ripuqpas ripuynintapas qunqaruspam upyakurusqaku, sumaq atipanakuy qawakusqankupi.
Sumaqta Chakabamba llaqtayqa hawariykuptiyqa sumaq llaqtam kasqa, tunaspa intusqan, sumaq pampachapi, llapallan waytapa pachachisqan. Wichinka hatamanta Tutayaq ukukama qallwas tunayuq, sara chakrapas parwallaña tukuy pampapi mastarikuchkasqa. Pampas mayupas kuyuyllañam kuyuchkasqa puka llimpillaña, daliyaskunapas sapa wasipim waytarichkasqa, plasaykumantapas tawa ñanmi risqa, tukuy pampapas qumirllañam kasqa, manachiki chaykunata sumaqta qawarirqanichu. Chay punchawraqmi sumaqta uyarirurqani pichiwchakunatapas sumaq takisqanta. Chayraqmi rikuykurqani Wichinka pampapi triqupa sisarisqantapas, sunchukunapa waytarisqantapas, mansanakuna pukayarisqantapas. Chay sumaq asnayninmi maypas purikuqta sinkarichiqraq, tukuy qatapi ritama waytallaña asnarikamuq. May illaqkunapas chaypim yachakuyta munaqku.
Chaymi sumaqta sunquyta tapukuykuptiyqa munasqa qatikuyta Puka Pillpintuta, manam yacharqanichu imam sutin kasqanta. Chawpi punchawtam chayraq tukururqa atipanakuy, chaymantam sapa runa ripukuqku wasinkuman sinka sinkallaña. Hatun atipanakuy tukuruptinmi paskuwaswanñam kutiqku wasinkuman sapa barayuq. Chaymi utqayllamanña qatirqani Puka Pillpintu qawanayrayku, sutintapas yachanayrayku, sumaq ñawichantapas rikuykunayrayku.
Paskuwas punchawpiqa tusuq qaritam warmiman pachachiqku, warmitañataqmi qariman. Hatun Upa Tankayllum mikuruspanña chimpa llaqtanta qawarispan nirqa: manañapaschá kutimusaqchu, wayrallañach purichkanqa ñuqa tukuspan urqun urqun, qasan qasan. Chaynakunata rimaq wañukunanta yachakuq hinañach, yaqa huk watanmanqa nirqaku wañukunmi nispanku.
Ñannin ñanninmi paskuwaswan puriqku, chaynama tayta Mariyanupas purimurqa baranta hapikuykuspan, purikuq runakunaman chunkulakustin. Sutillam Upa Tankayllupas llaki tunadakunataña tukamuq, paskuwas takikunata takispankum wayra hina muyuriqku.
//Warmachaykitam kachamunki,
ruktukchay//,
//llullu kalabasatam qipichimusaq,
ruktukchay//,
paskuwas punchaw tiqtikunaykipaq,
ruktukchay.
Chayna kaptikim
paniki wachan,
ruktukchay,
tunas tunaspa sikimpi,
ranra ranrapa chawpimpi.
Ñataq chisinkuykamuchkaptinña takipas llakillañam taytakunapaqa, musu sipas
tusuqkunapaqa manaya.
Qarikuna:
//Guiyadura pasñayta
piraq hapiykunqa//,
//manaraq ñuqallay
hapiykullachkaptiy//.
Warmikuna:
//Guiadur maqtayta
piraq llapchaykunqa//,
//manaraq ñuqallay
llapchaykullachkaptiy//.
Chaynata puriramuspankum karu ripuqqa utqayman hipichakuq. Upa Tankayllupas ripuy chakillañam allichakuyta qallaykurqa. Chaymi tayta Mariyanu warmichantin abiyunta qipichapurqa; tunaskunata, traqunta, aqanta, buñuylusninta, humintanta, wichun aychaytan, uchunta, millwa qaranta, uma hampinta, tantanta, ñanninta, abiyu butillantawan. Chaynallam tusuqninkunapaqpas qipichapuq. Waynuchata takikuykuspankum maysatawan maysuta tusuykachirqaku suma sumaqta.
Killinchallay wamanchallay
rapraykipi apakuway
rapraykipi apawaspa
ñanllaman churaykuway,
chaymantaqa ripusaqsi,
chaymantaqa pasasaqsi
wayralla hina muyurispay,
mayulla hina haparispay.
Chay takita yuyariptiymi sunquypas nanarinraq. Mana rikusqaytam chay punchaw chayraq Puka Pillpintuta rikururqani takiqta. Takiyta tukuruspanmi qawariykamuwarqa asirispan. Sumaqta qawariptiyqa Upa Tankayllupas waqachkasqam, tayta Mariyanupas wiqi ñawintinmi aqata muyuchimuchkasqa chaypi sapa runa kaqman. Chayta hawaykuspaymi ñuqapas waqayta munarqani, hinaspaymi Puka Pillpintuwan ripukuyta munarqani.
—Yaw, maqta, wak Tunamuqukamalla hipinta aparaysipuway —nispa kamaykachiwarqa tayta Mariyanu.
Tunamuqukama apaysispaymi kuska rirqaniku Upa Tankaylluwan, Yana Misiwan, Nina Chakiwan, Puka Pillpintuwanpas mana imatapas rimarinakuspayku. Chaykama chayarachiptiymi ripukurqaku, sapallaymi qiparurqani wiqi ñawintin. Qawachkaptillaymi Ankapa Wachananta siqarurqaku. Chay muqumantam tayta Upa Tankaylluwan Puka Pillpintullaña qawariykamurqa. Manañachá tupaykusaqchu Puka Pillpintuwan nispaymi waqayta munarqani, hinaptinmi uyayta wiqillayña qarparimurqa. Ariyá manañam tupaniñachu kunankama. Waqay watakuna chayamuptimpas maypiya karqa, ñuqaqa karu llaqtaman ripukurqani ayqiypawan. Upa Tankayllumanta nitaq Puka Pillpintumanta uyarirqanichu wak karu llaqtapiqa. Runakunallatañam rimaqta uyariq kani: hatun Upa Tankaylluqa wañukunsi. Wakin niq, manas, Apu Llallawis kawsaqllata aparun. Wakin niqku, manas, Wankavilikamansi ripukun. Ariyá chay punchawmantam pipas manaña rikurqañachu, aswanqa uyariyllañam uyariq kaniku arpachampa waqasqanta wak Ankapa Wachanampi. Wakin niqku uyarinim nispaku, riti urqupim tukakuspan tiyachkan, Yawar Qucha pampapis wayrawan kuska purikuqta rikuqku, Sillpita qatapi qarawiqta, Pukamuqupi waqaqta, Llallawi urqupi sukakuqta. Lastawan parawan purikuqtas rikuqku. Yana Misillañas ñawsayaynimpi niq, rikunim Upa Tankaylluta, nispa. Kunan punchawkunaqa manañam yachankuñachu imatapas, qipa wiñay warmakunaqa huklaw llaqtakunapa kawsayninta yachapakuspankum manaña waqaychankuñachu llapa ruwayninchikunata, aswanñam wañuchichkanku. Wañukunay patankamach Puka Pillpintupa takillantaña uyarisaq wakllay Sillpita urquta hawaspay, Intipa Tiyanan urquta rikuspay, wayrakunapa apamusqanta uyaykachaspay,Pampas mayupa waqasqanta llakiysispay, Upa Tankaylluta yuyarispay…
—Sunquymi hanwan hipakun, manam qunqasaykichu Rugiliyu. Sutiyqa Andriyam.
